Trong thời gian gần đây, một loạt sáng kiến “đổi mới” của Nhà nước được một số báo chí quốc doanh hân hoan đưa tin, thậm chí có những cây viết hải ngoại cũng tỏ ra phấn khởi vỗ tay. Tuy nhiên, nếu nhìn nhận một cách thận trọng, có thể thấy những bước đi này thực chất chỉ là cố gắng chạy đua để theo kịp các xu hướng toàn cầu mà chế độ cộng sản còn thiếu vắng suốt bao năm qua.
Như chính đảng trưởng Tô Lâm tùng thú nhận, cơ chế quản lý truyền thống “chậm được đổi mới, thiếu những hình thức kinh doanh hiện đại, bắt kịp xu hướng của thế giới”. Các cải cách mới được tung hô như bước tiến “hợp thời”, “táo bạo”, “kỷ nguyên mới”, nhưng từ sâu thẳm, đó lại là nỗ lực ngụy trang cho bộ máy độc đảng chỉ muốn duy trì quyền lực.
Chính quyền “thân thiện”
Một trong số những cải cách được bố trí tuyên truyền rầm rộ gần đây là việc xây dựng mô hình “Chính quyền thân thiện” vừa được tỉnh Đồng Nai triển khai. Theo đó, 100% phường, xã phải treo khẩu hiệu “Chính quyền thân thiện” với quy tắc ứng xử “4 xin, 4 luôn và 5 không”. Cụ thể, cán bộ tiếp dân phải “xin chào, xin lỗi, xin cảm ơn, xin phép” và “luôn mỉm cười, luôn nhẹ nhàng, luôn lắng nghe, luôn giúp đỡ”.
Trên giấy tờ, đây là một bộ tiêu chuẩn nhằm nâng cao đạo đức công vụ và phong cách phục vụ nhân dân.
Tuy nhiên, điều buộc người dân phải ngẫm nghĩ là một chế độ từng đặt sự quản lý tuyệt đối lên hàng đầu, tự dưng bây giờ mới ra lệnh cán bộ phải “biết mỉm cười, xin lỗi”.
Bất kỳ ai đã trải qua những thập niên đen tối trong thời đại cộng sản đều hiểu: những khẩu hiệu “xin chào, xin lỗi” này không phải là dấu hiệu của cải cách thể chế thực thụ, mà chỉ là chiêu thức tô điểm hình ảnh cho bộ máy cầm quyền.
Việc thi đua “thân thiện” chỉ cho thấy lực lượng cầm quyền đã nhận ra rằng thái độ cửa quyền với dân trong quá khứ là sai lầm, ít nhất cũng ảnh hưởng đến sự tồn vong của chế độ. Đằng sau những nụ cười và lời xin phép là hệ thống quan liêu đá tảng chưa hề bị xóa bỏ. Để đi đến được một mối quan hệ thân thiện thât sự giữa cán bộ và dân, ắt sẽ mất nhiều năm tháng giám sát, cho đến những va chạm thực sự.
Xóa độc quyền vàng
Một cải cách được dư luận trong nước cũng được hết lời ca ngợi gần đây là việc chính phủ chính thức bãi bỏ cơ chế độc quyền sản xuất vàng miếng nhà nước. Theo Nghị định 232/2025 vừa ban hành, ngân hàng thương mại nào đủ điều kiện sẽ được cấp phép sản xuất vàng miếng, thay vì chỉ có SJC độc quyền như trước đây.
Việc dành độc quyền vàng cho một công ty nhà nước là một sự kiện chướng mắt bất hợp lý kéo dài đã lâu. Mọi thứ được gọi là “cải cách về vàng” tưởng chừng như là đột phá, nhưng trên thực tế, quyết định cuối cùng xuất phát từ một cuộc khủng hoảng vàng nghiêm trọng đã kéo dài trong bế tắc.
Báo chí nhà nước đã từng đưa tin vào năm 2024: “Thị trường vàng đã xảy ra hiện tượng chưa từng có: người dân xếp hàng ròng rã nhiều ngày để chờ mua vàng, các công ty vàng phải giới hạn số lượng bán”. Trong bối cảnh đó, xóa độc quyền chỉ là giải pháp cuối cùng để giải tỏa nhu cầu mua bán vàng miếng trong dân. Thực tế phũ phàng của “cải cách” là buộc nhà nước phải “mở cửa” cho tư nhân vào khi nguồn cung vàng cạn kiệt và giá leo thang đột biến.
Dù vậy, cải cách vàng miếng cũng hé lộ tham vọng cũ mòn, muốn giữ ưu thế ở các lĩnh vực trọng yếu khác. Không như vàng, các ngành điện, xăng dầu vẫn nằm trong tay doanh nghiệp nhà nước. Trái với việc “xóa độc quyền” ở ngành vàng, chính phủ lại đang xem xét cho phép Tập đoàn Điện lực (EVN) tăng giá bán điện cho dân để bù đắp lỗ lũy kế khoảng 38.680 tỷ đồng (gần 1,5 tỷ USD) năm 2024. Thế mạnh độc quyền phi lý của EVN vẫn được duy trì, nhưng đồng thời chính phủ phải chọn tăng giá điện để san sẻ khó khăn với EVN.
Nói cách khác, cải cách chỉ xảy ra ở phần yếu kém nhất của hệ thống (như vàng miếng đang thiếu hụt), còn những “xương sống” của chế độ như điện lực được bảo kệ tận cùng, vì đó là nguồn thu chính của ngân sách và “điều khiển tình hình chính trị”. Sự bất bình âm ỉ này lan rộng trong nước không phải vô căn cứ: một đại biểu Quốc hội từng chỉ trích rằng một số ngành lỗ nặng nhưng vẫn được Nhà nước bảo hộ độc quyền, trong khi doanh nghiệp tư nhân làm lãi nhiều nhưng chưa bao giờ được đối đãi với ưu thế đó.
Nhiều kinh tế gia cố vấn cho nhà nước đã không ít lần lên tiếng về các doanh nghiệp nhà nước luôn thất bại nhưng chưa bao giờ bị thay thế bằng các cải cách cần thiết. Như kinh tế gia Phạm Chi Lan đã từng được kể lại trên báo chí Nhà Nước “Việt Nam có lẽ là mô hình đặc biệt nhất. Đó là nước… không chịu phát triển!.”
Quy trách nhiệm cho tòa án điện tử
Bên cạnh vàng và thái độ cán bộ, mới đây chính quyền còn tuyên bố đẩy mạnh “chính phủ điện tử”. Tòa án Nhân dân Tối cao đề xuất mở rộng 8 thủ tục tư pháp gồm “nộp đơn kiện online”, giao nộp chứng cứ, nhận thông báo, thậm chí tổ chức phiên tòa trực tuyến.
Mới nghe cứ tưởng đây là bước tiến lớn: thủ tục kiện tụng sẽ tiết kiệm thời gian cho người dân. Báo chí bình luận rằng việc số hóa các thủ tục tòa án sẽ là bước tiến lớn” giúp minh bạch hóa hệ thống.
Tuy nhiên, một con súc sắc gieo ra thì sẽ có nhiều mặt.
Nhìn sâu, dịch vụ công trực tuyến cũng có thể chỉ là cách “chuyển sự tức giận” của dân vào các hệ thống máy móc. Đơn kiện được gửi qua Cổng dịch vụ công Quốc gia sẽ được ghi nhận dưới dạng dữ liệu, và tòa án có thể xử lý nó mà không một cán bộ nào phải đối mặt trực tiếp với công chúng. Trong tình huống xảy ra sự cố kỹ thuật, người dân còn được yêu cầu chờ vài ba ngày để khắc phục, và “không được tính vào thời hạn tố tụng”. Nhiều ý kiến lo ngại rằng kiện tụng online có nguy cơ trở thành “một biển số liệu điện tử”, nơi nỗi bức xúc của người dân sẽ bị hòa tan trong hệ thống kỹ thuật số vô tri, thay vì giải quyết thực chất.
Hãy nhìn vào thực tế. Người dân Thủ Thiêm hay vườn rau Lộc Hưng đã vác đơn đi kiện suốt nhiều năm trường, đối diện biết bao nhiêu là quan chức cấp cao của trong cả nước, có người đến chết cũng vẫn chưa được hồi đáp. Và đến nay thì những tiếng kêu oan vẫn trơ trơ với mưa gió. Nếu là nộp đơn vào hệ thống điện tử thì biết bao giờ thì người dân mới nhận được một câu trả lời thực sự xác đáng?
Cải cách màu
Những cải cách trên đây có thể gọi là “cải cách màu”, đầy màu sắc mà không hề có nội dung thật sự.
Dù chỉ mới đảo qua một vài ví dụ điển hình, nhưng “cải cách” của Tô Lâm đang cố ém nhẹm những dấu hiệu thất bại. Ví dụ, chủ trương sáp nhập, tinh giản bộ máy hành chính nhằm tiết kiệm biên chế cũng đang gặp rắc rối lớn. Nhiều tờ báo của nhà nước đã thẽ thọt nhận định rằng, dù mô hình chính quyền hai cấp “bước đầu đạt kết quả tích cực”, nhiều địa phương vẫn còn “điểm nghẽn” về cơ chế và hạ tầng trong quá trình vận hành. Nhiều tỉnh như Cà Mau, Cao Bằng đang đau đầu xử lý số cán bộ, công chức dư ra sau sáp nhập. Cao Bằng phát sinh hàng trăm cán bộ dôi dư trên quy định sau sáp nhập. Hậu quả là ngân sách phải chi nhiều khoản đền bù, hỗ trợ lương hưu, phụ cấp… để giữ “ổn định chính trị” cho các cán bộ rải rác này.
Trong khi đó, báo chí chính thống ít khi thừa nhận khó khăn, thường xuyên cho đăng tin “chủ trương đúng đắn” cần tiếp tục theo đuổi.
Rõ ràng, tất cả những đổi mới tạm nêu trên chưa phải là những cải cách căn bản mang lại ấm no, hạnh phúc cho nhân dân, mà chỉ là các bước chạy đua để chế độ được nhìn nhận là thể chế “hợp thời”.
Nếu mọi thứ chỉ dừng ở khía cạnh làm dịu lòng dân, mở ra những “lối thoát ảo” cho một chế độ đảng trị đã lỗi thời, thì đây có lẽ chỉ là giai đoạn nước rút sống còn của thể chế ấy. Thực tế nhiều vấn đề cốt lõi vẫn chưa được giải quyết. Các đạo luật 331, 117… vẫn còn đó sự khắc nghiệt, người lên tiếng cho dân chủ và nhân quyền vẫn bị đàn áp, bỏ tù.
Các cải cách thực sự cần là một cuộc chuyển biến sâu sắc trong cơ chế chính trị, chứ không phải là thay đổi cách chào, cười xin phép hay bán vàng rẻ hơn. Tóm lại, mọi nỗ lực “đổi mới” hiện nay - nếu vén bức màn và nhìn kỹ vào trong sâu thẳm của nó - thì thực sự đây chỉ là chủ yếu nhằm giúp nhà cầm quyền tồn tại, chứ chưa phải là hành trình đưa đất nước thực sự tiến lên cùng thế giới, hay là một kỷ nguyên mới mộng tưởng nào.
*Bài viết không thể hiện quan điểm của RFA.